A - Z ye Kültür mantarı yetiştiriciliği

 

 

MANTAR YETİŞTİRİCİLİĞİ :

 

Mantar, toprak altı ve toprak üstü organları olmak üzere iki bölümden oluşur. Toprak altı organları misellerdir. Toprak üstü organları ise sap ve şapkalardır. Şapkalar beyaz ve açık kahverengi olup, 3-5 cm. çapındadır. Şapkanın alt kısmında lameller bulunur. Mantarlarda üreme lameller arasında oluşan sporlar ile olup, mantar küçükken lameller açık yada koyu pembe, tam gelişme çağında ise açık yada koyu kahverengindedir.

 

MANTAR ÜRETİM TEKNİĞİ :

Mantar yetiştiriciliğinde kullanılan sistemler :

Mantar yetiştiriciliğinde kasa, ranza ve plastik torba olarak adlandırılan 3 sistem kullanılır. Yetiştirme sisteminin seçiminde aşağıdaki noktalar göz önüne alınmalıdır.

• Yetiştirme yerlerinin özelliği, ( Sera, depo, mağara, modern işletme vb. )

• İşçi ve makine kullanım durumu,

• Üretimin mevsimlik yada sürekli yapılması.

Kasa sistemi yetiştiricilik : Mantar yetiştiriciliğinde kullanılan en yaygın sistemlerdir. Bu sistemde; kompostun kasalara doldurulması, pastörizasyonu, misel ekimi, toprak örtme ve boşaltma gibi işlemler makine ile yapılarak işletmede işgücüne olan gereksinim azaltılabilir. Bu sistemde kasalar üst üste dizilebildiği gibi misel ekim yüzeyleri ve yetiştirme odası taban alanından yararlanma oranı artmaktadır. Örneğin kasalar üst üste 5 kat dizildiğinde, taban alanından yararlanma yaklaşık 5 kat artmaktadır.

Ranza sistemi yetiştiricilik : Ranza sisteminde tüm işlemler yetiştirme odasında yapılmaktadır. Bu nedenle yetiştirme dönemi uzar ve dolayısıyla yıllık üretim sayısı azalır. Üretim ranzalar üzerinde yapıldığı için hastalık etmenleri kolayca tüm ranza üzerine yayılabilir. Sonuç olarak istenilen sağlık koşullarının yerine getirilmesi güçleşir.

Plastik torba sistemi yetiştiricilik : Genellikle bu sistem mevsimlik üretimler ( Soğuk depolarda, Seralarda ) ve amatör yetiştiricilik için uygundur. Basit ranzalar üzerine torbalar 3-4 kat yerleştirilerek birim alandan daha çok yararlanılabilir.

 

MANTAR YETİŞTİRİCİLİĞİNDE UYGULANAN İŞLEMLER VE KULLANILAN HAMMADDELER :

Kompost nedir?

Mantarlar klorofil içermediklerinden diğer bitkilerde örneğin meyve ağaçları ve sebzelerde olduğu gibi özümleme yapamazlar. Bu bakımdan da mantarın beslenmesi diğer bitkilerden çok farklıdır. Mantar, kendisi için gerekli tüm besinleri bulunduğu ortamdan hazır olarak sağlamak zorundadır. Mantarların beslenmesi için gerekli olan ortam çeşitli organik maddelerin ayrıştırılması ve bazı besin maddelerinin ilavesi sonucu özel yöntemlerle hazırlanır. Özel şekilde hazırlanan bu ortama mantar yetiştiriciliğinde kompost adı verilir.

Mantar yetiştiriciliğinde kullanılan başlıca işlemler aşağıda sıralanmıştır.

• Kompost hazırlama

• Kompost pastörize etme

• Misel ekimi

• Misel ön gelişimi

• Örtü toprağının örtülmesi

Bu işlemler buharla pastörizasyon yöntemine göre aşağıda açıklanmıştır.

 

Kompost hazırlamada kullanılan malzemeler: At gübresi (genellikle yarış atlarının altına ahırda altlık olarak atılan buğday veya çeltik saplı materyal) buğday sapı, çavdar sapı, çeltik sapı , parçalanmış mısır, sap ve koçanları, çayır otları, ayçiçeği sapları, fındık zurufu, pirinç kavuzu, buğday kepeği, pamuk tohumu küspesi, soya, ayçiçeği, susam unları, zeytinyağı artığı, zeytin pirinası ,şeker pancarı melası, bira melası, üzüm cibreleri, tavuk, güvercin, koyun, keçi ve sığır gübreleri, kan ve kemik unu , mezbaha artıkları vb. her türlü organik maddeler ile amonyum nitrat, amonyum sülfat, üre, potasyum nitrat, potasyum sülfat, süper fosfat gibi ticari gübreler( inorganik maddeler) kültür mantarı yetiştiriciliğinde kolaylıkla kullanılabilen materyallerdir. Ayrıca, kompost ortamının pH ayarlamasında ve kompostun yapısının düzeltilmesinde kireç alçı, mermer tozu, vb. maddeler de kullanılmaktadır.

Kompost hazırlığının temel amacı, kompost bileşimini oluşturan ham materyallerdeki besinlerin mantarlar tarafından alınabilir forma dönüştürülebilmesi için fermantasyon olayının sağlanmasıdır. Bunun için belirli ölçülerde ele alınan organik ve inorganik materyal karışımlarının ıslatılarak yığın haline getirilip belirli aralıklarla aktarılarak 15- 20 günlük bir süre içinde fermantasyon işlemi sağlanabilmektedir.

Kompostun fermantasyonundan sonra, misel ekiminden önce, misellerin gelişmesi için uygun bir ortam elde etmek ve mantar misellerine zarar veren hastalık ve zararlıları öldürmek amacı ile pastörizasyon işlemi gereklidir. En etkin yöntem buharla yapılan pastörizasyon işlemidir. Buharla pastörizasyon işlemi, fermantasyonun tamamlanmış olan komposta 5-6 gün süre ile 55-60 ^oC lik buhar verilerek gerçekleştirilmektedir.

 

İyi bir kompost nasıl olmalıdır?

Pastörizasyonu tamamlanmış iyi bir kompost homojen bir yapı göstermeli, amonyak kokusu tamamen atılmış olmalı, kolaylıkla parçalanmalı ve esnek olmalıdır. Bunun yanında kompostun nem oranı %65, azot oranı %1,8 -2 ve pH değeri 7 civarında olmalıdır.

 

Kompost hazırlığından mantarın hasadına kadar :

15-20 gün kompost hazırlama

5-6 gün pastörizasyon

1-2 gün misel ekimi

12-15 gün misel ekimi ön gelişmesi

18-20 gün topraklamadan sonra olmak üzere mantar hasadına başlandığında 59-66 gün geride kalmış demektir. Bu sürenin de 33-38 günü misel ön gelişme ve yetiştirme odalarında geçmektedir. Hasat döneminde yetiştirme odalarının havalandırılması zorunludur.

 

Misel ekimi:

Yukarıdaki özellikleri taşıyan kompost misel ekimi için uygun hale gelmiştir. Misel ekim işlemi pastörize edilmiş temiz kompostun, temiz bir zemine yayılarak, üzerine miselin elle serpilmesi ve sonra torbalanması veya her poşete ayrı ayrı bir kat kompost, üzerine bir kat misel, tekrar kompost şeklinde doldurularak elle yapılabildiği gibi , son zamanlarda teknolojinin gelişmesi ile birlikte büyük işletmelerde bu işlem makine ile yapılarak ekilmiş ve torbalanmış halde üreticilere sunulmaktadır.

 

Bir ton kompost için ne kadar misel gerekir?

Ortalama olarak bir ton kompost için 6-7 kg misel kullanılmaktadır.

Bu gün için ülkemizde mantarcılık sektörü önemli gelişme göstermiştir. Resmi ve özel bir çok işletmede modern yöntemler kullanılarak kompost hazırlanmakta ve buharla veya ısı uygulaması ile pastörizasyon işlemleri yapılmakta ve hazır ekili olarak kompost torbaları üreticilerin hizmetine sunulmaktadır.

Ekimi yapılmış, torbalanmış ve üretim odasına yerleştirilmiş olan kompost için mantar elde edilinceye kadar 3 farklı gelişim devresi;

1. Misel ön gelişmesi:

2. Topraklama

3. Hasat

Söz konusudur.

 

Misel ön gelişme devresi: Bu devre mantar misellerinin komposta ekilmesinden sonra, misellerin içerisinde geliştiği ve misellerin kompostu tamamen sardığı safhadır. Ekimden itibaren kuluçka süresince kompost sıcaklığı 24-25 derecede , oda nemi de % 90-95 te tutulmalıdır.Kompost sıcaklığının bu düzeyde tutulabilmesi için oda sıcaklığının 22-23 ^oC olması gerekir.Kompost sıcaklığı oda sıcaklığından daima 1-2 ^oC yüksektir. Bu dönemde odanın her tarafında aynı sıcaklığın sağlanması oda havasının çok iyi sirküle edilmesi ile mümkündür. Oda neminin %90-95 lerde tutmak için duvarlar ve oda zemini düzenli olarak ıslatılmalıdır. Ayrıca yastıklar üzerine kağıt örtülmüşse, hafif sulamalarla, kağıtların sürekli nemli kalması sağlanır.

İçinde misellerin gelişmeye başlaması ile kompost sıcaklığında bir yükselme olur. Bu nedenle değişik noktalarda yastık sıcaklığı sık sık kontrol edilmelidir. Genel olarak misel ekimini izleyen 7-8. günlerde sıcaklık daha hızlı yükselir. Bu dönem miselin en aktif olduğu dönemdir. Kompost sıcaklığını 24-25 ^oC sabit tutabilmek için odanın soğutulması gerekir. Kompost içinde yükselen sıcaklığın düşürülememesi durumunda,sıcaklığa bağlı olarak misel gelişmesi yavaşlar. 28^oC’de miseller zararlanmaya ve 32^oC’nin üzerinde ise ölmeye başlar. Bu nedenle sıcaklığın 28^oC nin üzerine çıkmasına izin verilmemeli, ek havalandırmalarla sıcaklık düşürülmelidir.

Kompost sıcaklığının 20^oC nin altına düşürülmesi, misel gelişmesinde yavaşlamaya, 12^oC nin altındaki sıcaklıklar ise gelişmenin hemen hemen durmasına neden olur. Misel gelişmesinin yavaşlaması yada tamamen durması ortamda bulunabilecek diğer hastalıkların yayılma şansını yükseltir.

Bazı durumlarda kompost içinde misel gelişemez yada gelişmeye başlar başlamaz kalın iplikçiklere dönüşür. Böyle durumlarda kompostta bazı şeylerin yanlış olduğu düşünülmelidir. Kompostun çok ıslak yada çok kuru ve yapısının bozulmuş olması, pastörizasyonun iyi yapılmamış, ekim anında kompostta amonyak kalmış olması yada kimyasal dezenfeksiyonda ilacın etkisi gitmeden misel ekimi yapılması, miselin yavaş gelişmesine yada kalın iplikçiklere dönüşmesine neden olur. Yukarıda sözü edilen durumlarda kompost yastıklarda aktarılarak havalandırıldıktan sonra, tekrar bir miktar misel ekilerek gelişme izlenir. Kompost çok kuru ise aktarma sırasında süper fosfatlı su (1 kg triple süperfosfat / 100 lt su ile) nemlendirildikten sonra tekrar misel ekilmelidir.

Misel gelişme döneminde yastıkların düzenli olarak kontrol edilmesi gerekir. Sıcaklık ve nem kontrolünün dışında yastıklar üzerinde oluşabilecek hastalık ve zararlılarda izlenmelidir. Özellikle misel kokusuna gelen küçük mantar sineklerine karşı, oda haftada 1 kez %0,1 lik DDVP ile , yastıkların üzeri ise haftada iki kez diazion (Basudin 200cc /100 lt su ) ile ilaçlanmalıdır. Kompost üzerinde görülebilecek yeşil, beyaz yada sarımsı renkte hastalıklar için benomly (benlate; 150 gr/100 lt su) yada formaldehit (%1’lik) gibi ilaçlar hastalıklı kısımlara atılmalıdır.

Kompostun kalitesine, tipine, kullanılan misel dozuna ve ortam sıcaklığına bağlı olarak ekimi izleyen 12-15 gün içinde ekilen miseller tüm kompostu sarar .Gelişmesini tamamlamış kompostta yoğun bir misel kokusu duyulur. Kompost mavimsi- beyaz renktedir. Misel gelişmesi tamamlanmış yastıkların üzeri bu aşamadan sonra örtü toprağı ile örtülmelidir. Örtüm zamanı ilk ürün devresi üzerinde etkili olmaktadır. Örtümde geç kalınması ilk flaşın çıkışını gereksiz yere uzatır.Örtümün erken yapılması ise misel henüz gelişmesini tümü ile tamamlayamadığından, kompost hastalıklarla bulaşmaya duyarlı olacağından risklidir. Ayrıca örtünün çok erken yapılması ilk flaşta mantarların küçük ve verimin düşük olmasına neden olabilmektedir.

İyi bir örtü toprağı nasıl olmalıdır?

Örtü toprağı olarak kullanılacak materyalin fiziksel, kimyasal ve biyolojik yapısı mantar verim ve kalitesini büyük ölçüde etkiler ve bu yönü ile mantar yetiştiriciliğinde en az kompost kadar önemlidir. Bu nedenle iyi bir örtü toprağının özellikleri şöyle olmalıdır;

1. Su tutma kapasitesi: Mantar yetiştiriciliğinde kullanılacak toprak hem yeterli miktarda suyu bünyesinde tutabilmeli hem de gerekli olduğunda bu suyu yavaş yavaş geri verebilmelidir. 1 kg mantarın oluşumu için yaklaşık 2 lt suya ihtiyaç vardır. Bu suyun yaklaşık 1 lt si kompost ve örtü toprağı tarafından tutularak hasat edilen mantar ile birlikte yastıktan uzaklaşır. Geriye kalan 1 lt su ise havalandırma ve sirkülasyon sırasında buharlaşarak kaybolur. Bu nedenle yastıklardan kaybedilen suyun düzenli aralıklarla tekrar verilmesi gerekir. Su tutma kapasitesi yüksek olan topraklar sulamalarla verilen suyu bünyesinde tutarak bu suyun komposta kaçışını önler. Mantar yetiştiriciliğinde örtü toprağı mantarın su deposu görevini üstlenir. Bu nedenle örtü toprağı materyalinin su tutma kapasitesi en az % 180-200 olmalıdır. Organik maddece zengin topraklar su tutma kapasitelerinin yüksek olması nedeni ile tercih edilir.

2. Strüktür (yapı): Sık sık yapılan sulamalarda toprağın yapısı bozulmamalıdır. Sulamalardan sonra örtü toprağı üzerinde kaymak tabakası oluşumu, kolaylıkla zedelenebilir yapıdaki mantar taslaklarının zarar görmesine neden olacaktır. Bu yüzden örtü toprağı amacı ile kullanılacak materyal, sulamalardan sonra kaymak tabakası oluşturmayacak nitelikte olmalıdır. Bu nedenle toprak parçacıkları hafif kaba daneli(2-16 mm büyüklüğünde) yapıda olmalıdır.

3. pH: 7 olmalıdır.

4. Besin Değeri : İyi bir örtü toprağında toplam organik azot kapsamı % 0,7 – 0,8, besin elementleri ve tuzlar en düşük düzeyde, aktif kireç oranı ise % 2,5 – 3,5 arasında olmalıdır.

5. Mikroflora: Üretim döneminde yararlı bakterilerin olması hastalıklara karşı doğal bir korunma sağlar.

6. Hastalık ve zararlılar: Mantar yetiştiriciliğinde kullanılacak topraklar örtüm anında hastalık ve zararlılardan arındırılmış olmalıdır.

Örtü toprağı olarak kullanılan materyaller:

1. Torf ; tek başına kullanılabildiği gibi dere kumu (hacim üzerinden 9+1 oranında) yada (3+1 oranında) ile karıştırılarak da kullanılabilir.

2. Artık Kompost : Örtü toprağı olarak kullanılmadan önce çok iyi dezenfekte edilmesi gerekir.Bu koşula uyulmazsa pek çok hastalık ve zararlı yeni ürüne taşınmış olacaktır.Örtü toprağı materyali öncelikle parçalanmalı, pH’sı ayarlanmalı ve daha sonra dezenfekte edilmelidir.

 

Örtü toprağı devresi: Kompost içerisinde miseller ön gelişme devresini tamamladıktan sonra kompost yüzeyi düzeltilip kompostun üzeri 4 cm kalınlıkta örtü toprağı ile örtülür, fakat örtü toprağı sıkıştırılmaz.

Miseller örtü toprağı içerisinde gelişirken , başlangıçta oda sıcaklığı 23-25 ^oC civarında tutulur. Miseller örtü toprağı içerisinde 3/4 kalınlığa ulaşınca, mantar oluşumunun sağlanması için sıcaklık her gün kademeli olarak düşürülerek 15-17 ^oC ye indirilir.CO₂ yoğunluğunun bu safhada düşürmek gerektiğinden havalandırma işlemine başlanarak içeriye taze hava verilir. Bu devrede oda nemi, %85-90 civarında tutulur.

 

Hasat devresi: Ürün devresine girildiğinde, oda nemi %85 ve sıcaklık 15-17 ⁰C de tutulur. Üretim odalarında şapka taslakları gelişirken açığa çıkardığı karbondioksitin de dışarı atılması gerekmektedir. Bu amaçla hasat döneminde havalandırma yapılması gerekmektedir.

Hasat döneminde sulama, genellikle ucuna pülverizatör memesi takılmış hortumla yağmurlama, sisleme şeklinde yapılır. Sulamada verilecek su miktarı, hasat edilen mantar miktarına, örtü toprağının su tutma kapasitesine ve ortam şartlarına bağlıdır. Hasat süresi ekonomik olarak 45-50 gün devam eder.Ayrıntılı bir şekilde açıklanacak olursa;

Hasadın ilk 20 gününde saatte 6-8, daha sonraki günlerde saate 4-6 kez oda havasının değişmesi gerekir. Ayrıca hasat döneminde mantarın su isteği artar. Sık ve hafif sulama uzun aralıklı ve bol sulamaya tercih edilmelidir. Genel olarak hasat edilen mantar miktarı kadar su verilmesi uygun olur. Sulama işlemi hasat bittikten sonra yapılmalıdır. Sulamadan hemen sonra havalandırma yapılarak mantarlar üzerinde kalan su giderilmelidir.

3.5-4 cm çapına gelen mantarlar her gün sabahları toplanır. Mantarlar hafifçe bastırılıp sapın döndürülmesi ile koparılır. Toprakla temas eden dip kısımları bıçakla kesilerek atılır. Hasat sırasında şapkaların kirlenmemesi ve berelenmemesine özen gösterilmelidir. Hasat sonrasında kasalar üzerinde kalan sap artıkları temizlenir. Açılan çukurlar temiz örtü toprağı ile örtülür.

Hasat süresi sonunda oda boşaltılır. Yerler, duvarlar ve kullanılan tüm malzemeler ilaçlı sularla yıkanarak temizlenir. Hasat sonunda yıkanan ve temizlenen yetiştirme odası %4’lük formalinle ilaçlanarak 1 gün bekletilir. Daha sonra oda havalandırılır. Bu durumda oda ikinci parti kompost için hazırdır.

 

1 ton komposttan ne kadar ürün alınır?

Bir ton komposttan ortalama olarak 200-250 kg mantar alınabilmesi mümkündür